16/9/2024

belastingontwijking:
keurige landen en kleptocraten

Deel 2

casus Kapitaalvlucht uit Afrika

 

‘Moneyland’ zoals hiervoor geschetst, is ondoorzichtig, maar niet onzichtbaar. Zo wordt er al decennia onderzoek gedaan naar geldstromen uit Afrika door het ‘Political Emperical Research Institute’ (PERI) van de Amherst University in Massachusetts.  Afrika biedt daarmee een interessante casus om de uitstroom van kapitaal van het Zuiden naar Noorden beter in beeld te krijgen.
 

'On the trail of capitalflight from Africa, the takers and the enablers' 
biedt casestudies van het PERI van Angola, Ivoorkust en Zuid-Afrika
(Oxford University Press, 2022)

Hoe werkt dit? Een kwart van dit bedrag, $500 miljard, valt toe te wijzen aan het fenomeen van foutieve export- en importfacturen. Het  is een berucht fenomeen: exporten worden goedkoper geregistreerd dan in werkelijkheid door de afnemer betaald is. Je ziet dan bijvoorbeeld dat een lading cacao voor een lager bedrag uit Ivoorkust geëxporteerd wordt dan het vervolgens in Nederland geïmporteerd wordt. Omgekeerd worden importen juist weer te duur voorgesteld. Dit duidt allemaal op afromen, zo typerend voor corruptie.
Driekwart van het bedrag, $1500 miljard, is af te lezen aan het fenomeen dat de toename van reserves van vreemde valuta grote afwijkingen kent. Een belangrijke oorzaak hiervan is de veelgebruikte fraude truc om leningen uit het buitenland lager voor te stellen dan in werkelijkheid het geval is. Zo kun je maskeren dat een deel van de lening per ommegaande weer het land verlaat.
Het PERI vind deze verschillen door gegevens over uitgeleend geld van IMF en Wereldbank te vergelijken met de gegevens die een land zelf aanlevert. Zo kwam het PERI voor de periode 1970-1996 tot de berekening dat van iedere geleende dollar die de regio binnenkwam, meer dan de helft, soms tot 80%, in de vorm van kapitaalvlucht weer het land uitging.

Samenstelling kapitaalvlucht Afrika, zoals af te lezen uit betalingsbalansverschillen (bron: PERI)

Zoom je vervolgens in op de landen in kwestie, dan zie je grote verschillen. Een belangrijke factor is de mate waarin een land beschikt over grote voorraden grondstoffen. De negen olieproducerende landen uit de tabel zijn gezamenlijk goed voor ruim de helft van de totale kapitaalvlucht. OPEC-lid Nigeria is in haar eentje goed voor bijna een kwart van het totaal.  Dan zijn er nog andere grondstoffen zoals koper in Zambia, cacao in Ivoorkust, allerlei mineralen in Congo, platina en goud in Zuid-Afrika, et cetera.
 

Kapitaalvlucht is doorgaans hoger bij grondstofrijke landen (bron: PERI)

In dezelfde periode dat $2000 miljard Afrika uitstroomde, was de instroom van ontwikkelingshulp $1200 miljard en buitenlandse directe investeringen $700 miljard.
De hoeveelheid buitenlandse schulden van de Afrikaanse landen bedroeg in 2018 bij elkaar $720 miljard. Dit zou bij wijze van spreken snel afgelost kunnen worden met al dat geld wat de regio uit is gestroomd. Het PERI komt met een (zeer conservatieve) schatting dat anno 2018 de waarde van al het uitgestroomde kapitaal ongeveer $2400 miljard in beleggingen en dergelijke zou kunnen zijn.
 

Zonder kapitaalvlucht zouden deze landen hun huidige buitenlandse schulden eenvoudigweg niet hoeven te hebben (bron: PERI)

Hoe verhouden deze getallen van Afrika zich nu tot de rest van de wereld? Onderzoeksbureau Ecorys kwam tot een schatting van bijna $10.000 miljard aan banktegoeden in offshore paradijzen in 2015 . Dit bedrag moet je vermoedelijk volgens het onderzoek 'The price of offshore revisited' van Tax Justice Network (TJN) vermenigvuldigen met een factor 3 tot 4 om ook de waarde van vastgoed en dergelijke mee te nemen.  Al met al kom je dan uit op ongeveer 8-10% van alle vermogen in de wereld.

De Canadese econoom Gabriel Zucman kwam door het vergelijken van verschillen in betalingsbalansen wereldwijd op een dergelijk percentage uit. Vervolgens schatte hij dat 7% van alle offshore vermogen Afrikaanse eigenaren heeft. Zo’n 62% is afkomstig uit Europa en Noord-Amerika.
 

Hieruit blijkt weer eens wat een ongelofelijk lastige onderneming het is om dergelijke geldstromen in kaart te brengen. Die 1,6% van Tax Justice Network lijkt wel erg conservatief. Gabriel Zucman kwam zelf voor 2010 uit op een schatting dat 6% van alle offshore vermogen in Afrikaanse eigenaren heeft en 62% afkomstig is uit Europa en Noord-Amerika.
Het gaat voor Afrika om relatief kleinere bedragen ten opzichte van de wereldeconomie, maar de relatieve impact van die illegale uitstroom voor de regio zelf is veel groter. Zucman constateerde dat 30% van het financieel vermogen van Afrikaanse particulieren zich in offshore locaties bevond. Voor de VS ging dit slechts om 4%, voor Europa om 10%.
 

Een inkijk in de uitstroom van geld uit het Zuiden naar offshore:
20% respectievelijk 30% van Zuid-Amerika's  en Afrika's particuliere vermogens (exclusief vastgoed en dergelijke)
bevindt zich in belastingparadijzen.
Voor individuele landen is het allemaal soms nog erger: zie Rusland met 50%.
 (Gegevens 2015, Gabriel Zucman bron: Piketty)

Het gaat voor Afrika om relatief kleinere bedragen ten opzichte van de wereldeconomie, maar de relatieve impact van die illegale uitstroom voor de regio zelf is veel groter. Zucman constateerde dat 30% van het financieel vermogen van Afrikaanse particulieren zich in offshore locaties bevond.  Voor de VS ging dit slechts om 4%, voor Europa om 10%.
Je kunt nagaan dat het dan voor grondstofrijke landen in Afrika om 50% van het financieel vermogen van de inwoners kan gaan. Een indicatie hiervoor is een grondstofrijk land als Rusland, dat onder Poetin’s regime de helft van het vermogen het land heeft uitgesluisd.
 

Kaart van corruptieperceptie-index (CPI) 2023
Zie voor interactieve kaart: Transparancy International

Het is wrang om te constateren dat landen die heel goed zijn in het helpen verstoppen van al dat gestolen geld, zelf tot de top van de minst corrupte landen ter wereld behoren. Op de corruptie index van Transparancy International staan Nederland, Zwitserland en Luxemburg in de top 10 van minst corrupte landen, het Verenigd Koninkrijk staat op de 20e plaats. 
Hier tegenover staat de Financial Secrecy Index van Tax Justice Network, waar landen gerangschikt worden naar de mate waarin zij individuen helpen anoniem belasting te ontwijken: daar staan deze landen óók in de top 20.
 Tax Justice Network noemt deze groep landen de 'As van belastingontwijking'. Bovenaan staat het Verenigd Koninkrijk en haar 'imperium' van belastingparadijzen, zoals de Kanaaleilanden en Caribische eilanden. Daarna komen Nederland (inclusief de Antillen), Zwitserland en Luxemburg.
Neem je alle OESO-landen bij elkaar, dan komt Tax Justice Network tot de vaststelling dat meer dan 90% van 's werelds verborgen particuliere vermogens door deze hoge inkomenslanden geholpen wordt belasting te ontwijken. 
 

Volgens Tax Justice Network zijn de OESO-landen (en de met hen verbonden dwergstaatjes)
verantwoordelijk voor meer dan 90% van het ontwijken van belastingen van vermogende particulieren (bron: 'State of Tax Justice 2023')

Kortom: de uitstroom van kapitaal uit het Zuiden naar het Noorden is in zekere zin relatief klein als je kijkt naar het totale plaatje van offshore bewegende kapitaalstromen. Tax Justice Network concludeert zelfs dat de landen die het meest geld mislopen door belastingontwijking, de OESO landen zelf zijn.

Vanuit de logica van belastingen en de hele infrastructuur van de OESO-landen klopt het; heb je meer inkomen, dan loop je ook meer belasting mis. Bovendien is er ook een meer ontwikkeld belastingstelsel met over het algemeen hogere tarieven. Dan loop je ook daardoor nog eens meer belastinginkomsten mis. Een nadeel van deze nadruk op belastingontwijking is dat daardoor de nadelige effecten van de offshore ontsnappingsroutes op lage inkomenslanden onderbelicht raken.
 

Dit wordt extra duidelijk als je ook belastingontwijking door multinationals (toelichting hier) optelt bij de ontwijking door particuliere personen. In totaal lopen hoge inkomenslanden dan jaarlijks zo'n $460 miljard dollar aan belastinginkomsten mis. Afrika lijkt dan met slechts 8 miljard aan misgelopen inkomsten door belastingontduiking relatief weinig last te hebben van offshore constructies. Het belastingperspectief levert zo een sterk vertekend beeld op. 
De term ‘belastingparadijzen’  die zo vaak gebruikt wordt, geeft dan ook slechts een deel van het verhaal weer. Het is één van de aspecten van ‘moneyland’, dat nu eenmaal per definitie de neiging heeft om rookgordijnen op te trekken. Geen offshore zonder mistbanken.

Het goede nieuws is dat er hard gewerkt wordt om ontsnappingsroutes van kapitaal aan te pakken. In het kielzog daarvan kunnen ook mensen in lage inkomenslanden profiteren. Het is een kwestie van volhouden, want het blijkt een moeizame weg die je in drie stappen kunt onder verdelen. Eerste stap is om gestolen geld terugvinden in ‘moneyland’, vervolgens het in beslag te nemen en tot slot om het op verantwoorde wijze te geven. 

Zie deel 3: 'teruggeven aan gedupeerden'