22/02/2022

kernenergie, schone energie?

Een oudere imker vertelde me (later hoorde ik hetzelfde van anderen): ‘Ik ging ’s morgens de tuin in en er miste iets, ik miste een bekend geluid. Geen enkele bij... Ik hoorde geen enkele bij! Niet één! Wat was er? Wat kon dat zijn? En de tweede dag vlogen ze niet uit. En de derde dag... Toen werd ons meegedeeld dat er een atoomongeluk plaats had gevonden en wel vlakbij in de buurt. Maar wij wisten het lange tijd nog niet. De bijen wisten het wel, maar wij niet. Als er weer iets gebeurt, weet ik nu dat ik naar hen moet kijken. Naar hun leven.’

Tsjernobyl centrale, enkele maanden na de explosie van reactor 4 (bron: Wikipedia, IAEA)

Nog een voorbeeld. Ik sprak met vissers bij de rivier, en zij herinnerden zich dit: ‘We wachtten wanneer ze het ons op de tv zouden vertellen. Zouden zeggen hoe we ons konden redden. Maar de wormen. Die eenvoudige wormen. Ze kropen diep in de grond weg, misschien wel een halve of een hele meter. En wij begrepen het niet. Wij bleven maar graven. We vonden geen enkele worm om te vissen.’ Wie van ons is er nu oorspronkelijker, bestendiger en duurzamer op de aarde: wij of zij? We kunnen nog van ze leren hoe we moeten overleven. En hoe we moeten leven...

(uit: Wij houden van Tsjernobyl, Svetlana Alexijevitsj, 1997, Nederlandse vertaling 2016)

Kernenergie fossielvrij

De kogel is door de kerk. De Nederlandse regering gaat de bouw van twee nieuwe kerncentrales voorbereiden. Best een bijzondere beslissing, als je bedenkt dat de ramp in Fukushima nauwelijks tien jaar geleden is.
Toch komt het niet als een verrassing. Door de roep om vermindering van CO2 uitstoot om de verdere opwarming van de aarde tegen te gaan, is het normaal geworden om kernenergie als mogelijke oplossing voor te stellen. De milieubeweging wakkert het vuurtje onbedoeld nog verder aan door actie te voeren voor fossielvrije energie. Zo ontstaat nu de merkwaardige situatie dat het ABP en de Nederlandse regering voortaan niet meer investeren in beleggingen met fossiele energie, maar (straks) kennelijk wel in kernenergie.
De Nederlandse regering heeft zich met succes achter de Franse lobby richting Brussel geschaard om kernenergie een duurzame vorm van energie te noemen. (Update: Kernenergie heeft op 2 februari 2022 van de Europese Commissie tijdelijk een groen label gekregen.)
Ook op het gemiddelde verjaardagspartijtje kun je in Nederland de meest uiteenlopende mensen spreken die opeens tot de voorstanders behoren.

Kernenergie, 'schone energie': velen zullen vallen voor de CO2 besparing (bron: IEA)

Er is een al langer lopende trend om kernenergie weer op de kaart te zetten. Frankrijk gaat binnenkort twee nieuwe centrales bouwen, in het Midden-Oosten staan er meerdere op de rol, China is met de bouw van een stuk of dertig bezig en heeft vergaande plannen om van de nieuwste technologie een succesvol exportprodukt te maken. Vanzelfsprekend hopen de Chinezen hiermee ook geopolitieke winst te boeken. Rusland en Frankrijk denken natuurlijk net zo. In Turkije en Wit-Rusland naderen de door het Russische atoomagentschap Rosatom gefinancierde bouwprojecten hun voltooiing.

Rosatom is dé promotor van Russische atoomenergie en heeft in 2019 al een drijvende kerncentrale in gebruik genomen:
de Akademik Lomonosov, hier in de haven van Moermansk in 2018 (bron: Rosatom)

Als het gaat om zorgen over de veiligheid en over de vraag wat te doen met het radioactieve afval, hoor je vooral een soort geruststellend vooruitgangsgeloof dat de nieuwste kerncentrales zo enorm veilig zijn juist omdat men heeft geleerd van Tsjernobyl. Voor het afval is nog niet echt een goede oplossing, maar ook daar wordt aan gewerkt. Het nieuwste toverwoord zijn de kleine energiecentrales (SMR's: small modular reactors) die als bijkomend voordeel hebben dat ze relatief goedkoop en snel in serie gebouwd kunnen worden.

De trend gaat richting steeds kleinere centrales (bron: IEA)

Deze speculatieve manier van redeneren komt mij maar al te bekend voor. Dit gevoel wordt zeer goed nader omschreven door de Wit-Russische Svetlana Alexijevitsj, winnares van de Nobelprijs voor de Literatuur in 2015.
Wit-Rusland is het land dat het meest getroffen werd door de fall out, 70% kwam daar terecht. Tien jaar na de ramp was 25% van het grondgebied nog zwaar besmet. (De huidige regering van president Loekasjenko, aan de macht sinds 1994, verhindert serieus onderzoek naar de huidige stand van zaken.)

Kaart van de situatie in 1996 (bron: CIA world factbook)

Svetlana Alexijevitsj publiceerde reeds in 1997 "Tsjernobylgebed": een verzameling interviews met omwonenden en reddingswerkers ten tijde van de ramp met Tsjernobyl. De Nederlandse vertaling verscheen in 2006. In de tweede druk uit 2016 is het voorwoord te vinden dat Svetlana schreef in maart 2011, ten tijde van de ramp met de drie kernreactoren van Fukushima. Het lijkt mij passend om haar mening nog eens te lezen als bijdrage aan de opnieuw oplaaiende discussie over kernenergie.

Voorwoord Svetlana Alexijevitsj uit 'Wij houden van Tsjernobyl'

In de film Dromen van de Japanse regisseur Akiro Kurosawa ontploffen alle Japanse kerncentrales. De berg Fujiyama staat in lichterlaaie en boven de aarde verspreiden zich wolken plutonium 239, strontium 90 en cesium 137. Mensen drinken thee, bespreken hun zaken, maken ruzie, kussen elkaar – ze weten nog niet dat ze allemaal gedoemd zijn. De onzichtbare dood kruipt in hun bloed, hun hersenen, hun lichaam. Alleen ingewijden – een aantal kerngeleerden – kennen de waarheid. Een van hen pakt zijn aktetas met ontwerpen en roeit met een bootje de oceaan op om zelfmoord te plegen uit wroeging.

Dreams (1990) Kurosawa

Ik moest aan deze film denken toen ik hoorde over de aardbeving en de niet-aflatende stroom rampen in Japanse kerncentrales. Dankzij de nieuwe communicatiemiddelen kunnen we de Japanse tragedie realtime zien. Alles speelt zich onder onze ogen af. Alsof we het zelf meemaken. De angst voor het atoom heeft de wereld kleiner gemaakt. Oude politieke categorieën – ‘eigen’ versus ‘vreemd’, ‘ver’ versus ‘nabij’ – zijn niet meer van toepassing. Iedereen herinnert zich dat de radioactieve wolken uit Tsjernobyl op de vierde dag boven Afrika en China hingen. (..)

Helikopter sproeit decontaminatie vloeistof in de directe omgeving van de reactor, juni 1986 (bron: Wiki Commons)

De eerste nucleaire les was Tsjernobyl. (..) Maar Tsjernobyl werd geweten aan het totalitaire regime. Aan de onvolkomenheden van de Sovjetkerncentrales, aan technologische achterstand, aan de lamlendigheid en roofzucht in Rusland. De mythe van het atoom zelf bleef in stand. De shock was al snel weer voorbij. Radioactiviteit doodt niet direct en als een mens na vijf jaar kanker krijgt, interesseert dat niemand meer. Er zijn echter – verzwegen – statistieken van onafhankelijke Russische ecologen waaruit blijkt dat als gevolg van Tsjernobyl 1,5 miljoen mensen zijn overleden.

Uwanuma, gebied ten noorden van Fukushima, voor en na de tsunami (bron: Deutsches Zentrum für Luft und Raumfahrt (DLR))

En nu dan de tweede nucleaire les. (..) De naam Fukushima kent tegenwoordig iedereen, net als de naam Tsjernobyl. Fukushima staat nu in hetzelfde rijtje als Hiroshima en Nagasaki. Het militaire en het vreedzame atoom bleken handlangers, beide even dodelijk. De op twee na grootste economie ter wereld stond machteloos tegenover dat ‘vreedzame atoom’. Tegenover dat losgebroken natuurelement. Binnen enkele uren – nee, minuten! – had de tsunami hele steden de oceaan in gespoeld. Van de vooruitgang bleef alleen afval van vooruitgang over. Een kerkhof van illusies van vooruitgang. En de zogenaamde eersteklasbescherming van de kerncentrales bleek bij een aardbeving met een kracht van 9 op de schaal van Richter niet meer bescherming te bieden dan het rompertje van een baby.   Kortom, het probleem zit hem niet in de maatschappelijke ordening – communisme of kapitalisme – maar in de verhouding tussen de mens en de technologie die hij gebruikt. Het klinkt vreemd: hoe hoger ontwikkeld de technologie, hoe gruwelijker de rampen – maar zo is het tegenwoordig.

Kerncentrale bij Tomari, Japan(Bron: Wikipedia)

Een paar jaar geleden bezocht ik de Japanse kerncentrale Tomari op het eiland Hokkaido. Eerst zag ik hem vanuit mijn hotelraam – het leek wel of er aan de kust een ufo geland was, zo volmaakt was de vorm. En hij was zo wit als de vleugels van een meeuw. De mensen die in de kerncentrale werkten, waanden zich demiurgen. Heersers. Ze stelden me vragen over Tsjernobyl. Ze luisterden, en ze glimlachten meewarig. Zoiets was bij hen onmogelijk, zeiden ze. Op hun centrale kon een vliegtuig neerstorten, hij was bestand tegen de zwaarste aardbeving, met een kracht van 8 op de schaal van Richter. Helaas had een aardbeving deze keer voor het eerst in de Japanse geschiedenis een kracht van 9. (De aardbeving van 2011 was de vierde zwaarste aardbeving ooit gemeten in de wereld. EB) De moderne mens wil echter niet erkennen dat zijn mogelijkheden begrensd zijn.
Ook in Frankrijk kreeg ik het te horen: ‘Onze kerncentrales zijn absoluut veilig.’ Hetzelfde in de Verenigde Staten. En in Zwitserland. De Russische natuurkundige Aleksandrov, grondlegger van de Sovjetkernenergie, schreef dat Sovjetkerncentrales zo ongevaarlijk waren als een samowar. Je zou ze op het Rode Plein kunnen bouwen. Naast het Kremlin.

De HBO serie Chernobyl maakte indruk in 2019.
De ramp wordt nu afgedaan als een leerproces en afscheid van oude nucleaire technologie

Ik herinner me mijn eerste bezoeken aan de Tsjernobyl-zone: in de lucht cirkelden tientallen helikopters, over de wegen dreunde legermaterieel, tot tanks aan toe. Soldaten met automatische wapens waren onderweg. Op wie moesten ze schieten? Op de natuurwetenschap? De geleerden liepen lange tijd in hun gewone kleding in de buurt van de kokende centrale. Zonder maskers. In Tsjernobyl dachten de mensen nog niet in Tsjernobyl-dimensies. Ze gedroegen zich alsof het oorlog was. Voor mijn ogen veranderde de pre-Tsjernobyl-mens in de Tsjernobyl-mens. De wereld om hen heen was nieuw. Ook was er een nieuwe vijand. De dood bleek opeens veel onbekende gezichten te hebben. Je kon hem niet zien, niet vastpakken en hij had geen geur. Er waren zelfs geen woorden die konden beschrijven hoe mensen plotseling bang werden voor water, aarde, bloemen en bomen. Dit hadden ze nog nooit meegemaakt. Alles leek zo vertrouwd – dezelfde kleur, vorm, geur – en alles kon doden. Een bekende onbekende wereld. Van kilometers radioactief besmette grond werd de bovenlaag afgegraven en in betonnen containers ter aarde besteld. Aarde begraven in aarde. Ook huizen werden begraven, en auto’s. Straten werden gewassen, brandhout... In de ochtendstafvergaderingen van de opruimingsdienst werd heel nuchter vastgesteld: ‘Dit gaat tien mensenlevens kosten, dat twintig...’ En die mensen werden gevonden. Vrijwilligers.

Stille getuigen van de schoonmaakoperaties in Tsjernobyl: achtergelaten radioactief besmet materieel bij het begraven dorp Rossokha
(bron: Chernobyl Exclusive Tours) Zie voor meer foto's ook het werk van Igor Kostin uit Chernobyl: Confessions of a Reporter

Wie kan daarna nog beweren dat kernenergie de goedkoopste energie is? Vandaag de dag zijn er in de wereld 440 kerncentrales in bedrijf, in bijna 30 landen. In de vs zijn het er 103, in Frankrijk 59, in Japan 55 en in Rusland 31. (Momenteel zijn het er 450. bron: IAEA EB) Voldoende voor de ondergang van de wereld. Twintig procent van alle centrales staat in aardbevingsgevoelige gebieden. In Wit-Rusland, het land dat het meest onder de Tsjernobyl-ramp geleden heeft, zijn ze begonnen met de bouw van een nieuwe centrale, precies op de plek waar honderd jaar geleden een aardbeving met een kracht van 7 op de schaal van Richter plaatsvond. Metersdiepe scheuren in de aarde herinneren hier nog aan. (Men had verzuimd een aardbevingsanalyse van tevoren te doen. EB)

Bezoek van Loekasjenko aan de kerncentrale in aanbouw in Ostrovets, 7 november 2020 (bron: presidentiële website)

De bouw van de Wit-Russische kerncentrale legt een enorme druk op een bevolking die daar niet om gevraagd heeft. Rusland gaat de centrale bouwen. Bij de ondertekening van het contract verklaarde Poetin dat deze centrale veiliger zou zijn dan die in Japan. Rusland zwemt in de oliedollars en plant de lancering van tientallen kleine Tsjernobyls in de Stille Oceaan – drijvende kerncentrales. Ze worden gebouwd voor verkoop aan Indonesië en Vietnam. Bij zoiets denk je onwillekeurig aan de Russische dichter Velimir Chlebnikov, die droomde over een wereldregering. Het heeft iets mystieks, dat op de dag van de Japanse catastrofe, op de Amerikaanse markt de verkoop van de nieuwste versie van de iPad van start ging, die onder fans van Apple een ware hysterie veroorzaakte.

De hysterie was wereldwijd: wachtrijen in China voor de IPad 2, mei 2011

Van hoogwaardige technologie verwacht de huidige mens alleen gemak en comfort. En de markt investeert alleen in zaken die direct winst opleveren. Onze consumptie groeit eindeloos, en dit nu noemen we vooruitgang. Evenzo noemen we de perfectionering van vernietigingswapens vooruitgang. Vraag eens aan inwoners van Tsjernobyl die sterven aan de gevolgen van radioactiviteit, aan Japanners die als door een wonder de huidige ramp overleefd hebben, aan familie van de overledenen, waar hun behoeften in bestaan, wat zij zich voorstellen bij vooruitgang. Wat zouden ze kiezen – een nieuwe smartphone, een auto of het leven? Je zou toch denken dat na Hiroshima, Nagasaki en Tsjernobyl de beschaving een andere weg zou kiezen – zonder kernenergie. We moeten weg uit het atoomtijdperk. Andere wegen zoeken. Nog altijd leven we met de angst van Tsjernobyl: land en huizen zonder mensen, akkers die weer in bossen veranderen, dieren die in mensenhuizen wonen. Honderden dode elektriciteitsleidingen, honderden kilometers straten die naar het niets leiden. Ik schreef over het verleden, maar het bleek de toekomst.

Minsk, Maart 2011

Svetlana Alexijevitsj , foto 2016 bron: Wiki Commons)
Op dit moment (december 2021) leeft ze noodgedwongen in ballingschap in Duitsland